काठमाडौं । पौष शुक्ल पूर्णिमादेखि सुरु भएको श्रीस्वस्थानी व्रत र माघस्नान आज समापन हुदैछ। पौष शुक्ल पूर्णिमादेखि माघ शुक्ल पूपूर्णिमा (एक महिना) सम्म विशेष गरी हिन्दु महिलाहरूद्वारा यो व्रत लिइन्छ।
यस अवधिमा काठमाडौँको साँखुस्थित शालीनदीपरिसरमा माघस्नानसहित माधवनारायण मेला लागिरहेको छ। साथै पशुपति क्षेत्रअन्तर्गत गौरीघाट, गुह्येश्वरी र सतीदेवीका अंग पतन भएका विभिन्न शक्तिपीठका साथै महादेव मन्दिरहरूमा भक्तजनको घुइँचो लाग्ने छ। श्री स्वस्थानीको व्रत सकिन दुई दिन बाँकी रहँदा बिहीबार पनि साँघुस्थित शालीनदी परिसरमा भक्तजन र श्रद्लुहरुको भिडभाड थियो।
बिहीबार पनि शालीनदी परिसरमा शालीनदीमा स्थान गर्ने, माधव नारायण र श्रीस्वस्थानी मन्दिरको दर्शन गर्ने भक्तजनहरूको सङ्ख्या त्यत्तिकै थियो। तीर्थालु तथा भक्ताजनहरुले गोमा ब्राह्मणीका कुटीमा पनि पूजाआजा गरिरहेका थिए। मन्दी परिसर मन्दिर छिर्नु भन्दो अगाडी सडक मेलामय देखिन्थ्यो।मृगस्थली, शालीनदी, लावण्य देशलगायत स्थल श्रीस्वस्थानी व्रत कथामा उल्लेख गरिएको र विषयवस्तु तथा घटना पनि नेपालकै सेरोफेरोमा घटेको भनी स्कन्द पुराणमा उल्लेख छ। माघ महिनाभर शालीनदीमा स्नान गरी माधवनारायणको दर्शन गरे अनन्य पुण्य मिल्ने धार्मिक विश्वास छ।
सत्य युगमा हिमालयपुत्री पार्वतीले ‘महादेव पति पाऊँ’ भनी सो व्रत बसेकी र उनको इच्छा पूणर् भएको मान्यतामा आधारित रही श्रीस्वस्थानी व्रत र माघस्नानको प्रचलन रहेको हो। सो अवधिमा व्रत गर्नाले सुखशान्ति, समृद्धि मिल्नुका साथै सौभाग्य प्राप्त हुने विश्वास गरिन्छ। व्रतका प्रभावले शिव-पार्वतीको विवाह भएको प्रसंग स्कन्द पुराणको केदार खण्डअन्तर्गत माघमाहात्म्यमा उल्लेख छ।
सो पुराणका अनुसार महादेवपत्नी सतीदेवीले बाबुले आफ्ना पति महादेवलाई गाली असह्य भएपछि यज्ञकुण्डमा हाम फाली प्राण त्याग गरेकी थिइन्। पछि हिमालय पर्वत र मेनकाकी पुत्री पार्वतीको रूपमा उनको जन्म भएको र सानैदेखि ‘महादेव पति पाऊँ’ भन्ने कामनासहित व्रत गरेको उल्लेख छ। तर, विवाह गर्ने बेला भएपछि हिमालयले भगवान् विष्णुसँग पार्वतीको विवाह गरिदिने भए।
त्यसैले पार्वती भागेर एकान्तमा गई महादेवको ध्यान गर्न थालिन्। विष्णुले महादेव पति पाउन स्वस्थानी व्रत गर्ने सल्लाह दिएका र पार्वतीले विधिपूर्वक एक महिनासम्म सो व्रत गरी महादेव पति पाएको उल्लेख छ।
तसर्थ व्रतका प्रभावले शिव-पार्वतीको विवाह भएकाले सोही परम्परालाई आधार मानी श्रीस्वस्थानी व्रतकथा लोकचलनमा आएको पण्डित नरनाथ अधिकारी बताउँछन्। श्रीस्वस्थानी व्रत पौष शुक्ल पूणर्िमाका दिन सुरु हुने भए पनि व्रत गर्ने पुरुष वा महिलाले अघिल्लै दिन बिहान सबेरै उठी हातखुट्टाका नङ काट्ने, स्नान गर्ने र ‘शुद्ध वस्त्र लगाएर एक छाक सात्त्विक भोजन गर्ने गर्दछन्।
्
व्रत अवधिभर बिहान माघस्नान गरी मध्याह्न कालमा श्रीमहादेवको पूजाआराधना र अर्घ्य दिने चलन छ। त्यस्तै बेलुका प्रत्येक दिन स्कन्द पुराणको केदार खण्डअन्तर्गत माघ माहात्म्यको कुमार-अगस्त्य संवाद भएको श्रीस्वस्थानी व्रत कथा सुन्ने-सुनाउने गरिन्छ।
सो क्रम माघ शुक्ल पूणर्िमाको दिनसम्म गरिन्छ र अन्त्यमा साङ्गे गर्ने चलन रहेको छ। साङ्गेका दिन तामाको थालीमा ॐकार लेखी त्यसमा पवित्र बालुवाको शिवलिंग बीचमा स्थापना गरी श्रीस्वस्थानी देवीको पूजा गर्ने चलन रहेको अधिकारी बताउँछन्। पूजामा सेलरोटी, सुपारी, फलफूल, बेलीपुष्प, पान, जनाई, अक्षता, आरतीबत्ती, भेटी, जौ, तिल आदि पदार्थ १०८ का दरले चढाई पूजास्थललाई १०८ फेरा नै घुमेर ढोग्नुपर्ने परम्परा रहेको छ।
अन्त्यमा मनोकामना पूणर् होस्’ भनेर अर्घ्य दिई ती १०८ प्रसादमध्येबाट ८/८ वटा प्रसाद (आठ रोटी, आठ पान, आठ अक्षता, आठ कुड्का सुपारीआदि सगुनसहित) आफ्ना पतिलाई दिनू, पति नभए पुत्रलाई, पुत्र नभए मीतका छोरालाई, मीतको पनि छोरा नभए आफूले जुन कामना गरी व्रत गरेको हो, त्यो पूरा होस् भनेर जलाशयमा बगाइदिनू, सय/सय भाग प्रसाद आफूले ग्रहण गर्नू र सो दिन रातभर आफन्तजनसहित भजन कीर्तन गर्दै जाग्राम बस्नू भनेर श्रीस्वस्थानी व्रतकथामै उल्लेख गरिएको छ।
यसरी विधिपूर्वक व्रत गरेमा स्वस्थानी देवीको व्रतप्रभावले बिछोडिएका जोडीको पुनर्मिलन हुने, रुग्ण भए ठिक हुने र बिहे नभएकाले इच्छा गरेअनुरूप पति वा पत्नी पाउने, बिहे भएकाले सौभाग्य प्राप्त गर्ने, विधवा वा विधुर भइसकेकाले अर्को जन्ममा दाम्पत्य जीवनको सुखभोग प्राप्त गर्न पाउने स्वस्थानी माहात्म्यमा बताइएको छ।