-सुदर्शन अर्याल

काठमाडौं । अहिलेको आधुनिक आविस्कारका अधिकांश आविस्कारहरु सदियौं पहिले नै परीक्षण भइसकेका विषयहरु हुन् भन्ने तथ्य धेरैलाई पत्यार नलाग्न सक्छ । तर भारतवर्षमा परिकल्पना र परीक्षण भएका यस्ता कैयौं ज्ञान भरिएका पुस्तकहरु धेरै नष्ट भए भने अझै पनि कैयौं पुस्तकहरु भेट्न सकिन्छ । साधनाबाट ज्ञान प्राप्त गर्ने मिथक रहेका हाम्रा ऋषिमुनिहरुले हजारौं वर्षपहिले नै खगोलदेखि भूगोलसम्मको सबै अध्ययन गरिसकेका थिए । यहाँ यिनै भारतवर्षका १० महान वैज्ञानिकहरुले प्रतिपादन गरेको आविस्कारका बारेमा संक्षिप्त जानकारी समेटिएको छ ।

महर्षि अगत्स्य (मिथक अनुसार ३००० ईपू)

अगस्त्य हिन्दु धर्मका सप्तऋषिमध्ये एक ऋषि हुन् । उनी मित्रावरुण तथा उर्वशीका छोरा हुन् । उनकी पत्नी लोपामुद्राकी एक राजकुमारी थिइन् । हिन्दू धर्मको धार्मिक मान्यता अनुसार अगस्त्य गोत्रका गोत्र पर्वर्तक मानिन्छन् । यिनै ऋषिले बिजुलीको आविस्कार गरेका थिए । उनले आकाशमा उँड्ने विमानको पार्टपूर्जा र जडानसम्बन्धी जानकारी र युद्धकलाको विकाससम्बन्धी पनि खोज गरेका थिए । उनको अगत्स्य संहितामा भनिएको छ:

संस्थाप्य मृण्मये पात्रे

ताम्रपत्रं सुसंस्कृतम्‌।

छादयेच्छिखिग्रीवेन

चार्दाभि: काष्ठापांसुभि:॥

दस्तालोष्टो निधात्वय: पारदाच्छादितस्तत:।

संयोगाज्जायते तेजो मित्रावरुणसंज्ञितम्‌॥

अगस्त संहिता

बौधायन (मिथक अनुसार ८०० ई.पू)

बौद्धायण वैदिक संस्कृतका विद्वान हुन् । उनले बौद्धायण सूत्रको रूपमा केही सूत्रहरू तयार पारेका छन् । जुन धर्म, दैनिक अनुष्ठान, गणित आदिसँग सम्बन्धित छन् । बौद्धायण कृष्ण यजुर्वेदको तैत्तिरिया शाखाका विद्वान थिए । यिनले प्रमेय, रेखा गणित, ज्यामिती र त्रिकोणमितिको आविस्कार गरेका थिए ।  

ऋषि कणाद् (मिथक अनुसार ६०० ई.पू)

ऋषि कणाद् परमाणु, गुरुत्वाकर्षण र गतिको सिद्धान्तका पिता थिए । भौतिक संसारको उत्पत्ति परमाणुको सूक्ष्मतम कणहरूको संक्षेपणबाट भएको हो - यस सिद्धान्तका पिता महर्षि कणाद् थिए। यसबाहेक महर्षि कणादले न्यूटनले भन्दा पहिले नै गतिको तीन नियमबारे बताएका थिए ।

वेगः निमित्तविशेषात कर्मणो जायते। वेगः निमित्तापेक्षात कर्मणो जायते नियतदिक क्रियाप्रबन्धहेतु। वेगः संयोगविशेषविरोधी॥

-वैशेषिक दर्शन

अर्थात् पाँचवटै पदार्थमा कुनै विशेष क्रियाको कारणले गति उत्पन्न हुन्छ र नियमित दिशामा कार्य गर्दा विशेष संयोगले नाश वा गति उत्पन्न हुन्छ।

ऋषि भारद्वाज (मिथक अनुसार ६०० ई.पू)

वैमानिक शास्त्रमार्फत् विमानको बारेमा जानकारी । वैमानिक शास्त्र संस्कृत श्लोकमा लेखिएको पाठ हो, जसमा विमानको बारेमा जानकारी दिइएको छ। यस पुस्तकमा भनिएको छ कि प्राचीन भारतीय ग्रन्थहरूमा वर्णन गरिएका विमानहरू रकेट जस्तै उड्ने उन्नत एरोडायनामिक वाहनहरू थिए।

आचार्य चरक (अनुमानित ३०० देखि २०० ईपू)

आचार्य चरक आयुर्वेदाचार्य एवं छाला चिकित्साका पिता थिए । उनको कृति चरकसंहिता आयुर्वेदमा प्रसिद्ध छ । यसका प्रचारक अत्रिपुत्र पुनर्वसु, लेखक अग्निवेश र प्रतिसंस्कृति चरक थिए । प्राचीन साहित्यको अध्ययनबाट थाहा हुन्छ कि ती दिनहरूमा ग्रन्थ वा तन्त्रहरू शाखाको नामबाट रचिन्थ्यो। जसरी कठ शाखामा कठोपनिषद बनेको थियो । शाखा वा चरनहरू त्यतिबेलाका विद्यालयहरू थिए, जहाँ धेरै विषयहरू पढिन्थ्यो। त्यसैले चरक संहिताको प्रतिसंस्कार चरक शाखामा भएको हुनसक्छ।

महर्षि सुश्रुत (अनुमानित ४०० ई.पू)

महर्षि सुश्रुत सर्जरीका आविस्कारक, प्लास्टिक सर्जरी जस्ता कैयौं जटिल शल्य चिकित्साका सिद्धान्त प्रतिपादक थिए । सुश्रुत संहितामा शल्यक्रियाका विभिन्न पक्षहरूलाई विस्तृत रूपमा व्याख्या गरिएको छ। सुश्रुतले शल्यक्रियाका लागि १२५ प्रकारका उपकरणहरू प्रयोग गरेका थिए। शल्यक्रियाको जटिलतालाई ध्यानमा राखेर यी उपकरणहरू आविष्कार गरिएको हो। यी उपकरणहरूमा विशेष प्रकारका चक्कु, सुई, चिमटी आदि हुन्छन्। सुश्रुतले 300 प्रकारका अपरेशन प्रक्रियाहरू पत्ता लगाएका थिए जुन उनको ग्रन्थमा उल्लेख पाइन्छ । सुश्रुतले कस्मेटिक सर्जरीमा विशेष विशेषज्ञता हासिल गरेका थिए।

नागार्जुन (दोस्रो शताब्दी)

आचार्य नागार्जुन एक रसायन शास्त्री र चिकित्सक थिए । उनी द्रव्य, रसायन शास्त्र र धातु विज्ञानका पिता थिए । उनीद्वारा रचित रसरत्नाकरमा रस (पाराको यौगिक) बनाउने प्रयोगहरूको बारेमा जानकारी दिइएको छ। यसले देशमा धातु विज्ञान र रसायन विज्ञानको बारेमा जानकारी लिन सकिनेछ । चाँदी, सुन, टिन र तामा जस्ता काँचो धातुहरू निकाल्ने र शुद्ध गर्ने विधि पनि यस पुस्तकमा वर्णन गरिएको छ।

बराहमिहिर (४९९ देखि ५८७)

खगोलशास्त्री जसले अयनांशको मान ५०.३२ सेकेण्डको बराबर हुन्छ भन्ने पत्ता लगाए । सौर, चन्द्र, वर्षीय र पाक्षिक क्यालेण्डरको विकास । ईस्वीको ५५० तिर, उनले बृहज्जातक, बृहत्संहिता र पञ्चसिद्धान्तिका नामक तीन महत्वपूर्ण पुस्तकहरू लेखे। त्रिकोणमितिका महत्त्वपूर्ण सूत्रहरू यी पुस्तकहरूमा दिइएको छ, जुन वराहमिहिरको त्रिकोणमितिको ज्ञानको सूचक हुन्। पञ्चसिद्धान्तिकले वराहमिहिर भन्दा पहिले प्रचलित पाँच सिद्धान्तहरूको वर्णन गरेको छ। यी सिद्धान्तहरू हुन्: पोलिश सिद्धान्त, रोमक सिद्धान्त, वसिष्ठ सिद्धान्त, सूर्य सिद्धान्त र पितामह सिद्धान्त।

आर्यभट्ट

आर्यभट्टले धर्ती गोलो छ भन्ने पत्ता लगाएका थिए । सूर्यलाई पृथ्वीले चक्कर लगाउँछ भन्ने पत्ता लगाएका थिए । सूर्यबाट पृथ्वीको दूरी पत्ता लगाएका थिए भने यिनले नै दशमलवको समेत पत्ता लगाएका थिए । आर्यभटले पाई अपरिमेय सङ्ख्या हो भन्ने कुराको ज्ञान थाहा पाए । आर्यभटीयम् (गणित) को दोश्रो भागमा लेखिएको छ:

चतुराधिकं शतमष्टगुणं द्वाषष्टिस्तथा सहस्राणाम्।

अयुतद्वयस्य विष्कम्भस्यासन्नो वृत्तपरिणाहः॥

१०० मा चार जोडेर, आठले गुणा गरेर ६२००० जोडौ। यो नियमले २०००० परिधिको एक वृत्तको व्यास थाहा पाउन सकिन्छ ।

भाष्कराचार्य (१११४ देखि ११७९_

भाष्कराचार्यले गुरुत्वाकर्षण, चन्द्रग्रहण र सूर्यग्रहणको बारेमा सटिक जानकारी पत्ता लगाएका थिए । भास्कराचार्यले आफ्नो ग्रन्थ सिद्धान्तशिरोमणि मा पृथ्वीको गुरुत्वाकर्षणको बारेमा लेखेका छन्, 'पृथ्वीले विशेष शक्तिले आकाशीय पदार्थहरूलाई आफूतिर तान्छ। जसका कारण पृथ्वीमा आकाशीय पिण्डहरु खस्छन् । उनले ‘करणकौतुहल’ नामको अर्को पुस्तक पनि लेखेका छन् । उनी आफ्नो समयका प्रख्यात गणितज्ञ थिए। कथित रूपमा उनी उज्जैनको वेधशालाका प्रमुख पनि थिए। उनलाई मध्ययुगीन भारतको सर्वश्रेष्ठ गणितज्ञ मानिन्छ।